جشن کریسمس در میان ارمنیان ایران در محله جلفای اصفهان

در قلب اصفهان، محله جلفا در ایام کریسمس رنگ و بویی جادویی به خود می گیرد. کوچه های سنگ فرش شده با ریسه های نورانی روشن می شوند، عطر قهوه و شیرینی در هوا می پیچد و شور جشن در هر گوشه ای حس می شود. این جشن باشکوه، روایتی از همزیستی دیرینه و فرهنگ غنی ارمنیان ایران است. جلفا، فراتر از یک محله، نگین فرهنگی اصفهان به شمار می رود که هر سال در روزهای پایانی سال میلادی و آغاز سال نو، به میزبانی رنگارنگ ترین جشن های کریسمس تبدیل می شود. این محله نمادی زیبا از همزیستی مسالمت آمیز ادیان و اقوام مختلف در ایران است که جلوه ای بی نظیر از تفاوت ها و همدلی ها را به نمایش می گذارد. فضای جلفا در این ایام، با نورپردازی های دل نشین، تزیینات چشم نواز، موسیقی ملایم و شور و شوق مردم، هر بیننده ای را مجذوب خود می سازد.

ریشه ها و تاریخ: جلفا، گهواره ارمنیان در اصفهان

داستان شکل گیری محله جلفا در اصفهان، حکایتی عمیق از تاریخ، مهاجرت و همزیستی است. در اوایل قرن هفدهم میلادی، در سال ۱۰۱۴ هجری قمری، شاه عباس صفوی پس از پیروزی بر امپراتوری عثمانی، دستور به کوچاندن جمعیت کثیری از ارمنیان جلفای ارس (واقع در مرز ایران و منطقه ارمنستان امروزی) به اصفهان داد. هدف از این اقدام، علاوه بر خالی کردن مناطق مرزی از سکنه در برابر تهاجم احتمالی عثمانی ها، بهره گیری از توانمندی های تجاری، هنری و صنعتی ارمنیان بود. ارمنیان، با سابقه درخشان در تجارت ابریشم و هنر، نیروی محرکه قدرتمندی برای اقتصاد رو به رشد پایتخت صفوی به شمار می آمدند.

پس از ورود به اصفهان، این جامعه پرکار و پرتلاش، محله ای نوین را در حاشیه جنوبی زاینده رود بنا نهادند که به یاد وطن از دست رفته خود، آن را نو جلفا نامیدند. این محله به سرعت تبدیل به کانون اقتصادی و فرهنگی ارمنیان در ایران شد. تجار ارمنی با سفر به اروپا و شرق، شبکه های تجاری گسترده ای ایجاد کردند و ثروت و دانش فراوانی را به اصفهان آوردند. این دوران، عصر طلایی جلفا بود که در آن کلیساهای باشکوه، خانه های اعیانی و مدارس متعددی ساخته شدند که هر یک نمادی از هویت و ایمان این جامعه بود.

معماری جلفا نیز خود گویای این همزیستی فرهنگی است. بسیاری از خانه ها و کلیساهای اولیه با الهام از سبک صفوی و با استفاده از هنرمندان ایرانی ساخته شدند، در حالی که هویت ارمنی خود را نیز حفظ کردند. ترکیب آجرکاری های زیبا، کاشی کاری های دل نشین و نقاشی های دیواری با مضامین مسیحی، فضایی منحصربه فرد را در این محله رقم زده است. کوچه های باریک و سنگ فرش شده، درختان سرسبز و خانه های قدیمی با دیوارهای بلند، حس قدم زدن در تاریخ را به بازدیدکننده منتقل می کند و او را با میراث غنی ارمنیان در این سرزمین آشنا می سازد.

محله جلفای اصفهان، داستانی زنده از مهاجرت، مقاومت و همزیستی است که در آن، ریشه های عمیق یک فرهنگ، در بستر فرهنگ میزبان به شکوفایی رسیده است.

تقویم و مراسم: معنای کریسمس برای ارمنیان جلفا

جشن کریسمس برای ارمنیان ایران در محله جلفا، بر اساس تقویم کلیسای حواری ارمنی، در تاریخی متفاوت با بسیاری از مسیحیان جهان برگزار می شود. در حالی که بیشتر مسیحیان در ۲۵ دسامبر میلاد مسیح را جشن می گیرند، ارمنیان آن را در ۶ ژانویه جشن می گیرند. این تاریخ که به عید ظهور یا تئوفانی معروف است، نه تنها میلاد عیسی مسیح را گرامی می دارد، بلکه به واقعه غسل تعمید او در رود اردن نیز اشاره دارد. در حقیقت، کلیسای ارمنی بر این باور است که میلاد و غسل تعمید مسیح، هر دو در یک روز و تحت عنوان ظهور الهی او به بشر جشن گرفته می شوند. این تفاوت تقویمی، ریشه در سنت های کهن کلیسای اولیه مسیحیت دارد و نمادی از حفظ اصالت های فرهنگی و مذهبی جامعه ارمنی است.

قلب تپنده: کلیسای جامع وانک

کانون اصلی برگزاری جشن کریسمس در جلفا، کلیسای جامع وانک است؛ سازه ای باشکوه با معماری چشم نواز و نقاشی های دیواری خیره کننده که قلب تپنده جامعه ارمنی اصفهان به شمار می آید. در شب کریسمس، پنجم ژانویه، مراسمی روحانی و با شکوه به نام بادیورگ یا عشای ربانی بیدارباش در کلیسای وانک برگزار می شود. این مراسم که از ساعات پایانی شب آغاز و تا نیمه های شب ادامه می یابد، فضای کلیسا را سرشار از معنویت و آرامش می کند. ناقوس های کلیسا به صدا در می آیند و سرودهای مذهبی به زبان ارمنی، در فضای طاق های بلند طنین انداز می شوند. شمع افروزی، بخش جدایی ناپذیری از این مراسم است؛ مؤمنان با روشن کردن شمع ها و تقدیم دعا، برای صلح و آرامش جهان و برکت خانواده های خود طلب رحمت می کنند. کشیشان با لباس های مذهبی و باشکوه، به اجرای مناسک ویژه می پردازند و پیام میلاد مسیح را برای حاضران قرائت می کنند. این لحظات، برای ارمنیان سرشار از تأمل، شکرگزاری و امید به آینده ای روشن است.

علاوه بر کلیسای وانک، دیگر کلیساهای تاریخی جلفا نظیر کلیسای بیت اللحم و مریم مقدس نیز میزبان مراسم های مشابهی هستند که هر یک با زیبایی خاص خود، فضای معنوی محله را تکمیل می کنند. این کلیساها نه تنها مراکز مذهبی، بلکه کانون های اجتماعی مهمی برای حفظ هویت و انسجام جامعه ارمنی محسوب می شوند.

در روز ششم ژانویه، روز کریسمس واقعی، فعالیت های مذهبی و اجتماعی در کلیساها و خانه ها ادامه می یابد. بسیاری از خانواده ها پس از حضور در مراسم کلیسا، به دور هم جمع می شوند و با صرف ناهار و تبادل هدایا، این روز فرخنده را جشن می گیرند. فضای جلفا در این روز، تلفیقی از آرامش معنوی و شادی جمعی است که هر گوشه ای از آن، حکایتی از ایمان و فرهنگ ارمنیان را روایت می کند.

جلفا در لباس جشن: حال و هوای کریسمس در خیابان ها

با نزدیک شدن به ایام کریسمس، محله جلفای اصفهان به تدریج لباس جشن بر تن می کند. خیابان ها و کوچه های سنگ فرش شده، با ریسه های نوری درخشان تزیین می شوند و درختان کاج غول پیکر با ستاره های نورانی در نقاط مختلف محله جلوه گری می کنند. ویترین مغازه ها با تم کریسمس آراسته شده و عروسک های بابانوئل، گوزن های شمالی و دانه های برف، فضایی سحرآمیز را پدید می آورند. قدم زدن در کوچه های جلفا در شب های کریسمس، تجربه ای فراموش نشدنی است. نورهای رنگارنگ بر دیوارهای آجری خانه های قدیمی می تابند و حس گرمی و صمیمیت خاصی را به وجود می آورند. صدای ملایم موسیقی کریسمس از کافه ها و مغازه ها به گوش می رسد و عطر شیرینی های تازه، حس بویایی هر رهگذری را قلقلک می دهد.

بابانوئل، هدیه ها و شور خرید

بابانوئل یا پاپا نوئل، شخصیت محبوب و نمادین کریسمس، در این ایام حضوری پررنگ در جلفا دارد. بابانوئل ها با لباس های قرمز و ریش های سفید خود، در خیابان ها و مغازه ها ظاهر می شوند و لبخند را بر لبان کودکان و حتی بزرگسالان می نشانند. این فرصتی عالی برای عکاسی و ثبت خاطراتی شیرین از این ایام است. بازار خرید هدایا در جلفا در روزهای منتهی به کریسمس بسیار پررونق می شود. مردم برای عزیزان خود هدایا تهیه می کنند و مغازه های محله، انواع لوازم تزیینی کریسمس، شیرینی های خاص و صنایع دستی ارمنی را عرضه می کنند. این شور و هیجان خرید، جلفا را به یکی از جذاب ترین مقاصد برای تجربه حال و هوای سال نو میلادی در اصفهان تبدیل می کند.

کافه ها و رستوران ها، پاتوق های جشن

کافه ها و رستوران های جلفا در ایام کریسمس، پاتوق های دنج و دلنشینی برای دورهمی های خانوادگی و دوستانه می شوند. معماری تلفیقی این کافه ها، که ترکیبی از سبک ایرانی و اروپایی است، فضایی گرم و منحصربه فرد را ایجاد می کند. در این کافه ها، می توان طعم انواع قهوه های ارمنی و نوشیدنی های گرم را در کنار شیرینی های مخصوص کریسمس چشید. شیشه های بخارگرفته، میزهای کوچک و صندلی های چوبی، فضایی صمیمی و دلنشین را برای گپ وگفت و ساختن خاطرات شیرین فراهم می آورند. این کافه ها با تزیینات ساده و دل نشین کریسمس، به مکان هایی محبوب برای گذراندن اوقاتی خوش در کنار دوستان و خانواده تبدیل می شوند و نقش مهمی در ایجاد حس و حال جشن در محله ایفا می کنند.

سفره ارمنیان: طعم کریسمس در جلفا

سفره کریسمس در میان ارمنیان جلفا، بازتابی از سنت های کهن و آشپزی غنی این قوم است. در شب کریسمس، برخلاف بسیاری از مسیحیان جهان که بوقلمون شکم پر یا غذاهای مشابه را سرو می کنند، ارمنیان ایران سنت های غذایی خاص خود را دارند که ریشه در فرهنگ و اقلیم این منطقه دارد. تمرکز بر غذاهای گیاهی در شب قبل از کریسمس نیز، بخشی از روزه داری است که پیش از جشن آغاز می شود و با غذاهای خاصی پایان می یابد.

غذاهای اصلی شب کریسمس

یکی از اصلی ترین غذاهایی که در شب کریسمس بر سفره ارامنه جلفا دیده می شود، سبزی پلو با ماهی است. این غذا نه تنها لذیذ و دل چسب است، بلکه از نظر نمادین نیز اهمیت فراوانی دارد. ماهی در فرهنگ مسیحی، نمادی از حضرت مسیح و آب حیات است و سبزی های معطر پلو، نمادی از برکت، رویش و تازگی سال نو به شمار می روند. این ترکیب، نویدبخش آغاز فصلی تازه و پر از امید و شادمانی است. سبزی پلو با ماهی معمولاً با برنج معطر، سبزیجاتی چون شوید، گشنیز و جعفری و ماهی سفید یا قزل آلا طبخ می شود و طعمی بی نظیر دارد.

در کنار سبزی پلو با ماهی، کوکو سبزی نیز جایگاه ویژه ای بر سفره کریسمس دارد. کوکو سبزی با رنگ سبز دل نشین خود، تکمیل کننده این سفره جشن است و به عنوان نمادی دیگر از سرسبزی و نو شدن زندگی، در کنار سایر غذاها قرار می گیرد. این غذاها با دقت و عشق فراوان آماده می شوند و بهانه ای برای گردهمایی اعضای خانواده و دوستان دور یک سفره مشترک است.

شیرینی ها و دسرهای مخصوص

هیچ جشن و عیدی بدون شیرینی کامل نمی شود و کریسمس ارمنیان نیز از این قاعده مستثنی نیست. دو نوع شیرینی محبوب و سنتی ارمنی که در این ایام بسیار مورد توجه قرار می گیرند، پیروک و گاتا هستند. پیروک، نوعی کیک میوه ای یا مربایی است که با لایه های خمیر لطیف و مغز میوه یا مربای مخصوص تهیه می شود و طعمی شیرین و دل چسب دارد. گاتا نیز نان شیرینی سنتی ارمنی است که با مغز هل، شکر و کره تهیه می شود و عطر و طعم بی نظیر آن، یادآور سنت های قدیمی است. علاوه بر این دو شیرینی، انواع دیگر شیرینی های خانگی، آجیل و میوه های خشک نیز بر سفره عید چیده می شوند و فضایی رنگین و پربرکت را ایجاد می کنند.

برخی از خانواده ها نیز سنت آشوب (Ashub) یا عشای ربانی خانگی را اجرا می کنند که طی آن، غذاهای نذری خاصی را آماده کرده و به کلیسا می برند یا میان همسایگان و نیازمندان پخش می کنند. این سنت ها نه تنها جنبه مذهبی دارند، بلکه پیوندهای اجتماعی و خانوادگی را نیز تقویت می کنند و حس همدلی و بخشندگی را در جامعه ارمنی جلفا زنده نگه می دارند.

جلفا، نماد همزیستی و تجربه یکتا برای بازدیدکنندگان

محله جلفا در اصفهان، فراتر از یک منطقه مسکونی و تجاری، یک نماد زنده از همزیستی فرهنگی و مذهبی است. این محله نشان می دهد که چگونه می توان با وجود تفاوت های دینی و قومی، در کنار یکدیگر زندگی کرد، به سنت های یکدیگر احترام گذاشت و حتی از جشن ها و مراسم های یکدیگر لذت برد. ارمنیان جلفا، با حفظ زبان، آداب و رسوم، و ایمان خود، توانسته اند بخشی جدایی ناپذیر و ارزشمند از بافت فرهنگی اصفهان و ایران باشند. کریسمس در جلفا، نمایشی باشکوه از این همزیستی است که در آن، شادی جشن میلاد مسیح، با گرمای فرهنگ ایرانی در هم می آمیزد.

برای یک بازدیدکننده، تجربه کریسمس در جلفا، فرصتی استثنایی برای غرق شدن در فضایی متفاوت و الهام بخش است. اگرچه مراسم مذهبی کلیسا در شب کریسمس بیشتر برای جامعه ارمنی برگزار می شود، اما فضای کلی محله، تزیینات خیابانی و شور و شوق مردم، برای همگان قابل لمس و لذت بخش است. بهترین زمان برای بازدید، از اوایل دی ماه (اواسط دسامبر) تا حدوداً دو هفته پس از ششم ژانویه است، زمانی که تزیینات کریسمس هنوز پابرجا هستند و حال و هوای جشن در کوچه پس کوچه ها حس می شود.

نکات عملی برای بازدیدکنندگان

• به آداب و رسوم محلی احترام بگذارید و در بازدید از کلیساها، به سکوت و معنویت فضا توجه کنید.
• برای صرف چای یا قهوه ارمنی و چشیدن شیرینی های مخصوص، به کافه های دنج جلفا سر بزنید.
• فرصت عکاسی از تزیینات بی نظیر و حال و هوای خاص خیابان ها را از دست ندهید.
• با مردم محلی صحبت کنید و از نزدیک با فرهنگ غنی آنها آشنا شوید. ممکن است حتی در کوچه ها، نوای دل نشین زبان ارمنی به گوش برسد که شما را به سفری کوتاه به ارمنستان می برد.

جشن کریسمس در جلفای اصفهان، نه تنها به غنای فرهنگی شهر اصفهان می افزاید، بلکه آن را به مقصدی جذاب برای گردشگران فرهنگی و علاقه مندان به تجربه های منحصربه فرد تبدیل می کند. این جشن، به یاد می آورد که چگونه در دل تفاوت ها، می توان زیبایی های مشترک یافت و پلی از دوستی و احترام میان فرهنگ ها و ادیان بنا نهاد.

نتیجه گیری

جشن کریسمس در میان ارمنیان ایران، به ویژه در محله تاریخی جلفای اصفهان، رویدادی فراتر از یک مناسبت مذهبی صرف است. این جشن، نمایشی زنده از تاریخ، فرهنگ، و همزیستی مسالمت آمیز اقلیت ها در بستر جامعه ایرانی است. از کوچ بزرگ ارمنیان به اصفهان در دوران صفویه تا شکل گیری محله ای پویا و سرشار از زندگی به نام نو جلفا، هر قدم در این مسیر، حکایتی از مقاومت فرهنگی و پیوند اجتماعی را روایت می کند. نورافشانی خیابان ها، تزیین درختان کاج، حضور بابانوئل ها، شور خرید هدایا و دورهمی های دل نشین در کافه ها، همگی به خلق فضایی جادویی در این محله کمک می کنند.

علاوه بر این، مراسم معنوی در کلیسای جامع وانک و دیگر کلیساهای جلفا، با سرودهای مذهبی و شمع افروزی، عمق روحانی این جشن را به نمایش می گذارد. سفره های کریسمس نیز با غذاهای سنتی نظیر سبزی پلو با ماهی و شیرینی هایی چون پیروک و گاتا، جلوه ای از مهمان نوازی و غنای آشپزی ارمنی را به تصویر می کشند. بازدید از جلفا در ایام کریسمس، تجربه ای است که چشم انداز تازه ای از تنوع فرهنگی ایران را پیش روی هر بیننده ای می گشاید و او را با گوشه ای پنهان اما پر از نور و زندگی از اصفهان آشنا می سازد. جلفا در کریسمس، یک دعوت نامه به تجربه زیبایی ها و همدلی ها در قلب تاریخ و فرهنگ ایران است.