جشن سده چیست؟

جشن سده یکی از کهن ترین و باشکوه ترین جشن های ایرانی است که با شعله های فروزان آتش، از دیرباز نویدبخش پیروزی نور بر تاریکی و گرما بر سرمای زمستان بوده است. این جشن که هر سال در شامگاه ۱۰ بهمن ماه برگزار می شود، نمادی از همبستگی، امید و ارج نهادن به نیروی حیات بخش آتش در فرهنگ غنی ایران زمین است و ریشه های آن به اساطیر و تاریخ ایران باستان بازمی گردد.

جشن سده، با قدمتی هزاران ساله، نه تنها یکی از جشن های باستانی ایران، بلکه میراثی زنده و پویا است که هر ساله با شور و حرارت فراوان برگزار می شود. این آیین کهن، فراتر از هر باور مذهبی خاص، پیوندی عمیق میان انسان و طبیعت برقرار می کند و داستان پیدایش آتش را به شیوه ای نمادین گرامی می دارد. مردمان ایران زمین در طول تاریخ، این جشن را با آداب و رسوم ویژه و در کمال شکوه و عظمت برپا داشته اند؛ از گردآوری هیزم و برافروختن شعله های عظیم گرفته تا پایکوبی و نیایش در کنار آتش، همگی بیانگر جایگاه رفیع سده در فرهنگ این سرزمین است. این جشن نه تنها یادآور یک رویداد اساطیری است، بلکه فرصتی برای تجدید همبستگی و شادمانی جمعی به شمار می رود. نور و گرمای سده، نه تنها سرمای زمستان را می شکند، بلکه روشنی بخش دل ها و جان هاست و امید به آمدن بهار و زایش دوباره طبیعت را در وجود مردمان زنده می کند. جشن سده، با تمامی ابعاد تاریخی، فرهنگی و اجتماعی خود، نشانه ای از هویت کهن ایرانی است که تا امروز پابرجای مانده و به تازگی نیز به عنوان میراثی جهانی به ثبت یونسکو رسیده است.

جشن سده: جشنی به قدمت نور و آتش در ایران باستان

جشن سده، با نام هایی چون جشن آتش یا جشن زمستان نیز شناخته می شود و در برخی مناطق، به ویژه کرمان، آن را با عنوان «سده سوزی» می نامند. این جشن، به عنوان بزرگترین جشن آتش، نمادی از نور، گرما و زندگی است که ریشه های عمیقی در فرهنگ و اساطیر ایرانی دارد. شامگاه ۱۰ بهمن ماه، زمانی است که ایرانیان باستان این جشن را برگزار می کرده اند و این تاریخ، مصادف است با «آبان روز از بهمن ماه» در تقویم کهن. اهمیت این زمان، به پایان رسیدن سخت ترین چله زمستان و نویدبخش روزهای گرم تر و پربارتر است.

این جشن، فراتر از یک آیین مذهبی، یک پدیده ملی و فرهنگی به شمار می آید که در طول قرون متمادی، پیونددهنده اقشار مختلف جامعه بوده است. اگرچه زرتشتیان به عنوان نگهبانان سنت های باستانی، نقش کلیدی در حفظ و برگزاری آن داشته اند، اما سده همواره جشنی برای همه ایرانیان بوده است؛ جشنی که در آن، گرما و نور، نمادهایی از پاکی و روشنایی، در مقابل تاریکی و سرما قرار می گیرند. این مراسم، علاوه بر بعد آیینی، کارکردی اجتماعی نیز دارد و به تقویت همبستگی و مشارکت مردمی کمک می کند. مردمان، دست در دست هم، هیزم جمع می کنند و آتشی عظیم برمی افروزند که شعله هایش، نمایانگر اتحاد و قدرت جمعی است.

تعریف، زمان و اهمیت جشن سده

جشن سده، از آن دسته آیین های کهن ایرانی است که قدمت آن را حتی پیش از نوروز می دانند. این جشن در حقیقت نمادی از مبارزه انسان با اهریمن سرما و خشکسالی است و با برافروختن آتشی عظیم، امید به فرا رسیدن گرما و بازگشت باروری به زمین را در دل ها زنده می کند. تاریخ برگزاری آن در شامگاه دهم بهمن ماه، چهل روز پس از شب یلدا و پنجاه روز و پنجاه شب مانده به نوروز، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نشان می دهد که این جشن، نقطه عطفی در گذر از نیمه سخت زمستان به سوی بهار بوده است.

اهمیت جشن سده تنها به بعد اساطیری و تاریخی آن محدود نمی شود، بلکه این جشن در طول تاریخ، به عنوان یک عامل وحدت بخش در جامعه عمل کرده است. در این روز، تمامی اقشار جامعه، فارغ از هرگونه تفاوت، گرد هم می آیند تا با شادی و همدلی، جشنی مشترک را برگزار کنند. مشارکت در جمع آوری هیزم و برافروختن آتش، نمادی از همبستگی و همکاری است که ریشه های آن در اعماق فرهنگ ایرانی جای دارد. آتش، در این جشن، نه تنها منبع گرما و نور است، بلکه به عنوان نمادی از پاکی و تجدید حیات نیز مورد احترام قرار می گیرد و شعله های آن، پیام آور روشنایی و امید به آینده ای روشن تر هستند.

نام های دیگر و ابعاد ملی آن

جشن سده، در طول تاریخ و در مناطق مختلف ایران، با نام های گوناگونی شناخته شده است که هر یک بر جنبه ای از اهمیت آن تاکید دارند. «جشن آتش»، واضح ترین نامی است که به دلیل محوریت آتش در این مراسم به آن داده شده است. «جشن زمستان» نیز به زمان برگزاری آن در اوج سرمای زمستان اشاره دارد. اما شاید نام «سده سوزی»، که به ویژه در کرمان رواج دارد، تداعی گر عظمت و حجم آتشی باشد که در این جشن برافروخته می شود.

ابعاد ملی این جشن نیز از دیرباز مورد توجه بوده است. برخلاف تصور برخی که آن را صرفاً جشنی زرتشتی می دانند، سده همواره جشنی همگانی و باشکوه برای تمامی ایرانیان بوده است. آثار تاریخی و ادبی، همچون شاهنامه فردوسی و نوشته های ابوریحان بیرونی و حکیم عمر خیام، گواه بر این مدعا هستند. پادشاهان و امیران ایرانی، حتی پس از اسلام، این جشن را با شکوه فراوان برگزار می کردند و شاعران بزرگی نیز در وصف آن قصیده ها سروده اند. این نشان می دهد که سده، ریشه ای عمیق در هویت ملی ایرانیان دارد و نمادی از فرهنگ غنی و مشترک آنهاست؛ جشنی که نسل به نسل، با تمامی فراز و نشیب ها، حفظ شده و تا به امروز زنده مانده است.

ریشه واژه سده: صد، طلوع یا چهل؟ کاوش در وجه تسمیه

وجه تسمیه جشن سده یکی از جذاب ترین بخش های کاوش در این آیین کهن است که پژوهشگران را به نظریه های متفاوتی رهنمون ساخته است. نام گذاری این جشن باستانی، همچون گنجینه ای پر رمز و راز، داستان های متعددی را در خود نهفته دارد که هر یک بخشی از پیچیدگی های فرهنگی و تاریخی ایران را آشکار می سازد. بررسی ریشه شناختی واژه «سده»، ما را به مفاهیمی همچون عدد، پدیده های طبیعی و حتی روایات اساطیری رهنمون می کند و نشان می دهد که این نام، چه باری از معنا و مفهوم را با خود حمل می کند.

نظریه های مرتبط با عدد صد

بسیاری از دانشمندان و تاریخ نگاران، ریشه واژه «سده» را با عدد «صد» مرتبط می دانند و برای این ارتباط، دلایل مختلفی برشمرده اند. یکی از رایج ترین نظریه ها، به محاسبه تعداد روزها اشاره دارد؛ برخی بر این باورند که سده، صد روز پس از ابتدای زمستان بزرگ (اول آبان ماه) یا پنجاه روز و پنجاه شب مانده تا نوروز (که مجموعاً صد می شود) برگزار می شده است. این دیدگاه، منطقی از شمارش و زمان بندی فصول را در خود دارد که برای کشاورزان و دامداران ایران باستان اهمیت حیاتی داشته است.

ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، در آثار خود به این نظریه اشاره کرده و می نویسد: «سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد به دست می آید.» او همچنین به روایاتی اشاره می کند که بر اساس آن ها، در این روز تعداد زادگان کیومرث (نخستین انسان اساطیری) یا مشی و مشیانه به صد تن رسیده و به همین دلیل، جشن گرفته شده است. این روایات، ارتباطی عمیق میان پیدایش انسان و طبیعت، و جشن های باستانی را به نمایش می گذارند.

سذه اوستایی: نمادی از طلوع و برآمدن

در کنار نظریه های مرتبط با عدد صد، دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که ریشه واژه «سده» را در زبان اوستایی جستجو می کند. بر اساس این نظریه، واژه «سذه» در اوستا به معنای «طلوع کردن» یا «برآمدن» است. این تعبیر، با مفهوم کلی جشن سده که نویدبخش پایان سختی های زمستان و آغاز گرما و زندگی است، همخوانی زیادی دارد.

«طلوع کردن» در این زمینه، می تواند به طلوع خورشید و افزایش طول روزها پس از چله بزرگ زمستان اشاره داشته باشد. پایان چله بزرگ و آغاز «چله کوچک»، دوره ای است که زمین رفته رفته رو به گرم شدن و زایش می رود. بنابراین، جشن سده به عنوان نمادی از «برآمدن» نور و گرما و «طلوع» دوباره حیات پس از سرمای طاقت فرسای زمستان، معنا پیدا می کند. این دیدگاه، بیشتر بر جنبه های طبیعی و کیهانی جشن تاکید دارد و نشان می دهد که ایرانیان باستان، چگونه رویدادهای نجومی و فصلی را با آیین ها و جشن های خود پیوند می دادند.

پیوند با عدد چهل و چله زمستان

یکی دیگر از نظریه های جالب در مورد وجه تسمیه جشن سده، ارتباط آن با عدد «چهل» و مفهوم «چله زمستان» است. در فرهنگ ایرانی، عدد چهل همواره دارای تقدسی خاص بوده و در بسیاری از آیین ها و باورها جایگاهی ویژه دارد. جشن سده نیز، چهل روز پس از شب یلدا (طولانی ترین شب سال و شب زایش ایزد مهر) برگزار می شود. این همزمانی، برخی پژوهشگران را بر آن داشته تا جشن سده را با چهل روزگی مهر یا خورشید مرتبط بدانند.

به عبارتی دیگر، جشن سده پایان چله بزرگ زمستان و آغاز چله کوچک محسوب می شود. در این چهل روز پس از یلدا، سرما به اوج خود می رسد و مردمان با برافروختن آتش، به مبارزه با این سرمای طاقت فرسا برمی خیزند. برافروختن آتش در این شب، نمادی از غلبه نور بر تاریکی و گرما بر سرماست که پس از چهل روز مبارزه، نویدبخش پیروزی و بازگشت امید به دل هاست. این نظریه، ابعاد آیینی و مذهبی عمیق تری را برای جشن سده به ارمغان می آورد و آن را با باورهای کهن ایرانی در مورد ایزد مهر و چرخه فصول گره می زند.

اساطیر کهن و خاستگاه جشن سده: از شاهنامه تا روایت های دیگر

اساطیر و روایت های کهن، همواره ریشه های اصلی جشن ها و آیین های باستانی را شکل داده اند. جشن سده نیز از این قاعده مستثنی نیست و خاستگاه آن در دل داستان هایی نهفته است که نسل به نسل، سینه به سینه نقل شده و به دست ما رسیده اند. این داستان ها، نه تنها جذابیت های ادبی و فرهنگی خاص خود را دارند، بلکه پنجره ای به جهان بینی و باورهای نیاکان ما می گشایند. از شاهنامه فردوسی، این گنجینه بی بدیل ادبیات فارسی، تا نوشته های ابوریحان بیرونی و حکیم عمر خیام، هر یک به شیوه ای متفاوت به خاستگاه جشن سده پرداخته اند.

کشف آتش توسط هوشنگ شاه: روایت شاهنامه فردوسی

باشکوه ترین و شناخته شده ترین روایت درباره خاستگاه جشن سده، در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی آمده است. این روایت، کشف آتش را به هوشنگ شاه، دومین پادشاه پیشدادی، نسبت می دهد و داستان آن، با توصیفی دلنشین و حماسی، به شرح زیر است:

روزی هوشنگ شاه با گروهی از همراهان خود در دامنه کوهی به شکار مشغول بود. ناگهان، ماری دراز و سیاه رنگ، با چشمانی چون دو چشمه خون و دودی که از دهانش بیرون می آمد، پدیدار شد. هوشنگ، که پادشاهی خردمند و دلیر بود، سنگی برداشت و با قدرت تمام به سوی مار پرتاب کرد. مار از مهلکه گریخت، اما سنگ پرتاب شده، با سنگ دیگری برخورد کرد و جرقه ای از آن برآمد. این جرقه، بوته ای خشک را که در آن نزدیکی بود، شعله ور ساخت و آتش برای اولین بار آشکار شد.

جهاندار پیش جهان آفرین، نیایش همی کرد و خواند آفرین

که او را فروغی چنین هدیه داد، همین آتش آنگاه قبله نهاد

بگفتا فروغیست این ایزدی، پرستید باید اگر بخردی

شب آمد برافروخت آتش چو کوه، همان شاه بر گرد او با گروه

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد، سده نام آن جشن فرخنده کرد

فردوسی در ادامه می افزاید که هوشنگ شاه، از این کشف بزرگ به شگفت آمد و آن را هدیه ای ایزدی دانست. او دستور داد که در آن شب، آتشی بزرگ برافروزند و خود نیز با یارانش گرد آن جمع شدند، باده نوشیدند و جشنی برپا کردند. از آن زمان به بعد، هوشنگ آتش را «قبله» (جهت نیایش) قرار داد و آن شب فرخنده را «سده» نامید. این روایت، نه تنها خاستگاه جشن سده را توضیح می دهد، بلکه اهمیت و قداست آتش را در فرهنگ ایرانیان باستان به خوبی نشان می دهد.

سده در نگاه ابوریحان بیرونی و حکیم خیام

در کنار روایت شاهنامه، دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی و حکیم عمر خیام نیز در آثار خود به جشن سده اشاره کرده اند، اما با روایتی اندکی متفاوت. ابوریحان بیرونی در کتاب های «التفهیم» و «آثارالباقیه»، سده را به فریدون، پادشاه پیشدادی دیگری، نسبت می دهد. طبق روایت بیرونی، جشن سده به دستور فریدون و به مناسبت پیروزی او بر ضحاک ستمگر و افروختن آتش بر بام ها برگزار شد. مردمان که از جور و ستم ضحاک رهایی یافته بودند، این جشن را به فال نیک گرفتند و از آن پس، هر ساله آن را گرامی داشتند.

در «نوروزنامه» که به حکیم عمر خیام نیشابوری منسوب است نیز، همین روایت تایید شده و آمده است که: «آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می آورند.» این تفاوت در روایت ها، نشان دهنده چندگانگی و غنای اساطیر ایرانی است و به پژوهشگران امکان می دهد تا عمق بیشتری در ریشه های این جشن جستجو کنند. این روایات مختلف، در نهایت بر اهمیت آتش و نور به عنوان نمادهای پیروزی و شادی در فرهنگ ایرانی تاکید دارند.

دیگر دیدگاه های اساطیری

علاوه بر روایت های اصلی فردوسی و ابوریحان بیرونی، برخی دیگر از دیدگاه های اساطیری نیز در مورد جشن سده وجود دارد که اگرچه کمتر شناخته شده اند، اما به تکمیل تصویر ما از این جشن کمک می کنند. یکی از این روایت ها به این نکته اشاره دارد که در این روز، شمار فرزندان نخستین انسان (مشی و مشیانه یا کیومرث) به صد نفر رسیده و به همین مناسبت جشنی برپا شده است. این داستان، پیوندی میان زایش و تکثیر نسل بشر با چرخه حیات و جشن های فصلی برقرار می کند.

همچنین، برخی پژوهشگران ریشه های جشن سده را به آیین مهرپرستی یا میتراییسم که قرن ها پیشتر از آیین زرتشتی در میان ایرانیان رواج داشته، مربوط می دانند. در آیین مهرپرستی، آتش و نور جایگاه ویژه ای داشته اند و جشن هایی با محوریت آتش، بسیار رایج بوده است. این دیدگاه نشان می دهد که جشن سده ممکن است ریشه های بسیار کهن تری داشته باشد که حتی پیش از شکل گیری برخی ادیان بزرگ، در فرهنگ مردم ایران زمین جاری بوده است. تمامی این روایت ها، هر یک به نوعی بر قداست آتش و نور و اهمیت آن در زندگی و باورهای نیاکان ما تاکید دارند و جشن سده را به یکی از غنی ترین آیین های ایرانی تبدیل می کنند.

جشن سده در گذر زمان: از شکوه باستان تا تداوم امروز

جشن سده، همچون رودی جاری، از هزاران سال پیش تاکنون در بستر فرهنگ ایرانی روان بوده است. این جشن باستانی، فراز و نشیب های تاریخی بسیاری را تجربه کرده، اما هرگز شعله هایش به خاموشی نگرویده است. از شکوه بی حد و حصر در دوران پادشاهی ساسانیان و هخامنشیان، تا تداوم برگزاری آن در دوران اسلامی و پایداری اش در عصر حاضر، جشن سده همواره نمادی از استقامت و پویایی فرهنگ ایرانی بوده است. این مسیر طولانی، گواه بر ریشه های عمیق این آیین در جان و دل مردمان این سرزمین است که حتی در سخت ترین شرایط نیز، از آن دست نکشیده اند.

جایگاه جشن در ایران باستان و دوران اسلامی

در دوران ایران باستان، جشن سده یکی از سه جشن بزرگ و مهم ایرانیان، هم تراز با نوروز و مهرگان، به شمار می رفت. منابع تاریخی نشان می دهند که این جشن با شکوهی وصف ناپذیر و به صورت همگانی برگزار می شد و پادشاهان نیز در آن شرکت می کردند. این جشن نمادی از همبستگی ملی و ارج نهادن به طبیعت و نیروی زندگی بخش آتش بود.

حتی پس از ورود اسلام به ایران و تغییرات فرهنگی و اجتماعی ناشی از آن، جشن سده توانست بقا یابد و به حیات خود ادامه دهد. مورخانی چون بیرونی، بیهقی و گردیزی به برگزاری باشکوه جشن سده در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول، اشاره کرده اند. سلاطین و امیران، از جمله مرداویج زیاری در اصفهان (سال ۳۲۳ هجری) و غزنویان، این جشن را با عظمت فراوان برگزار می کردند. مرداویج زیاری، جشن سده ای چنان بزرگ در اصفهان برپا کرد که در تاریخ ثبت شد. شاعران نامداری چون عنصری نیز در وصف این جشن قصیده ها سروده اند که نشان دهنده اهمیت آن در ادبیات فارسی است. این پایداری، نشان از ریشه های عمیق و ماهیت ملی جشن سده دارد که توانسته است در گذر تاریخ و در میان اقوام مختلف ایرانی، جایگاه خود را حفظ کند.

تحولات و پایداری در دوران معاصر

با وجود گذشت هزاران سال، جشن سده همچنان در دوران معاصر با شور و حرارت خاصی برگزار می شود، هرچند که شکل و گستردگی آن تغییراتی داشته است. ماندگاری این جشن، مدیون تلاش و همت اقوام گوناگون ایرانی و به ویژه زرتشتیان است که از دیرباز پاسداران این میراث کهن بوده اند. کرمان، بیش از ۸۰ سال است که مهد برگزاری باشکوه ترین جشن های سده در ایران به شمار می رود و تمامی اقشار مردم، فارغ از مذهب، در آن شرکت می کنند.

در سال های اخیر، برگزاری جشن سده با رویکردی نوین و با هدف معرفی و احیای این میراث گرانبها، مورد توجه قرار گرفته است. سازمان ها و نهادهای فرهنگی، به همراه انجمن های زرتشتی، تلاش می کنند تا این جشن را به شیوه ای برگزار کنند که هم اصالت تاریخی آن حفظ شود و هم برای نسل های جدید جذابیت داشته باشد. از جشن های بزرگ و عمومی در شهرهای کرمان و یزد تا برگزاری آن در تهران و سایر نقاط ایران، سده همچنان نمادی از هویت و فرهنگ ایرانی است. این پایداری، نشان می دهد که جشن سده، نه تنها یک آیین کهن، بلکه بخشی زنده و جدایی ناپذیر از روح جمعی ایرانیان است که با هر شعله آتش، روایتگر داستانی از امید، همبستگی و مبارزه با تاریکی هاست.

آیین ها و مراسم جشن سده: چگونه این میراث کهن زنده می ماند؟

جشن سده، تنها یک تاریخ در تقویم نیست؛ بلکه مجموعه ای از آیین ها، نمادها و رسوم است که با هر برافروختن آتش، داستانی از هزاران سال قدمت و فرهنگ را روایت می کند. برگزاری این جشن، فراتر از یک رویداد ساده، تجربه ای جمعی و عمیق است که هر ساله با مشارکت مردم، در اقصی نقاط ایران و حتی جهان، زنده نگه داشته می شود. از نماد محوری آتش و فلسفه آن گرفته تا مراحل آماده سازی، افروختن و جشن و پایکوبی پس از آن، هر جزء از مراسم سده، حسی از همراهی، امید و ارتباط با ریشه های کهن را در خواننده بیدار می کند.

آتش: نماد محوری و فلسفه ژرف آن

در قلب جشن سده، «آتش» می درخشد. آتش در فرهنگ ایرانی، نه تنها منبع گرما و نور، بلکه نمادی از پاکی، روشنایی، انرژی، و مظهر اهورامزدا (خداوند خرد و نیکی) است. فلسفه عمیق آتش در این جشن، فراتر از گرمابخشی صرف، به غلبه نور بر تاریکی و گرما بر سرمای زمستان اشاره دارد. در شب های سرد زمستان، شعله های آتش، امید را در دل ها زنده می کند و نویدبخش بازگشت بهار و تجدید حیات طبیعت است.

این نمادگرایی، به روشنی نشان می دهد که چرا آتش در جشن سده، جایگاهی این چنین مقدس و محوری دارد. مردمان در اطراف آن جمع می شوند، از گرمایش بهره می برند و به سوی آن نیایش می کنند، چرا که آن را تجلی قدرت الهی و نیروی حیات بخش می دانند. شعله های آتش سده، به مثابه پیامی از گذشته به آینده، می گویند که حتی در اوج تاریکی و سرما، می توان با اتحاد و امید، روشنایی و گرمی را خلق کرد و به استقبال روزهای بهتر رفت.

آمادگی و مشارکت مردمی برای جشن

برگزاری جشن سده، تنها به برافروختن آتش محدود نمی شود، بلکه خود فرآیند آمادگی برای آن، نمادی زیبا از مشارکت و همبستگی اجتماعی است. از روزها و هفته ها پیش از دهم بهمن ماه، مردمان شهرها و روستاها، دست در دست هم، به جمع آوری هیزم و بوته های خشک می پردازند. این هیزم ها، که گاه به شکل تلی عظیم از چوب و خار در مرکز شهر یا بر بلندی کوهستان انباشته می شوند، نمادی از همکاری و مشارکت تمامی اهالی هستند.

این سنت قدیمی، فرصتی را برای تجدید دیدارها و تقویت پیوندهای اجتماعی فراهم می آورد. کودکان و بزرگسالان، در کنار یکدیگر، برای این جشن بزرگ آماده می شوند و با هر شاخه هیزمی که جمع می کنند، شور و هیجان بیشتری به فضای روستا یا محله می بخشند. این مشارکت همگانی، جشن سده را به یک رویداد اجتماعی تبدیل می کند که نه تنها یادآور تاریخ است، بلکه در زمان حال نیز به تقویت انسجام و روحیه جمعی کمک می کند. این آمادگی و تلاش مشترک، خود بخشی جدایی ناپذیر از تجربه سده است که حس تعلق و همبستگی را در دل مردمان جاری می سازد.

مراسم افروختن آتش و نقش موبدان

اوج جشن سده، لحظه افروختن آتش است که با آداب و رسوم خاص و با شکوه فراوان برگزار می شود. در بسیاری از نقاط، به ویژه در مراکز زرتشتی نشین، موبدان زرتشتی با لباس های سفید و روبندهای مخصوص (برای جلوگیری از آلوده شدن آتش مقدس با نفس آدمی)، نقش محوری در این مراسم دارند. آنان با نیایش خوانی از اوستا و گات ها، در حالی که مشعل هایی در دست دارند، سه دور به گرد خرمن عظیم هیزم می گردند.

این چرخش آیینی، نمادی از احترام به آتش و آماده سازی برای لحظه باشکوه آتش افروزی است. سپس، آتش افروزی از چهار سو انجام می شود و شعله های عظیم، با سر و صدای شادمانه مردم و هلهله و پایکوبی، به آسمان زبانه می کشند. این لحظه، لحظه ای پرشکوه و فراموش نشدنی است که حس امید، پیروزی و قدرت طبیعت را در دل همگان زنده می کند. نقش موبدان در این مراسم، فراتر از یک رهبر مذهبی، نقش پاسدار سنت ها و حافظ اصالت آیینی است که با هر کلمه و حرکت، بار معنوی جشن را عمیق تر می سازد و این میراث کهن را به نسل های بعدی منتقل می کند.

شادی و پایکوبی پس از آتش افروزی

پس از برافروختن آتش و زبانه کشیدن شعله های سرخگون آن به آسمان، فضای جشن با شور و هیجان خاصی پر می شود. مردم، در کنار آتش عظیم، به شادی و پایکوبی می پردازند. موسیقی های شاد و رقص های آیینی، بخشی جدایی ناپذیر از این مراسم هستند که حس همبستگی و شعف را در میان شرکت کنندگان تقویت می کنند. در برخی نقاط، اشعار و ترانه های مخصوص سده خوانده می شود و شاهنامه خوانی و نقالی نیز زینت بخش این شب باشکوه است.

یکی از هیجان انگیزترین بخش های جشن، پس از فروکش کردن شعله های اولیه آتش، پریدن از روی بوته های باقی مانده است. جوانان و حتی گاهی اسب سواران، با شور و شوق از روی آتش می پرند، که این عمل نمادی از پاکی و رهایی از پلیدی ها و بیماری ها در طول سال جدید است. پس از پایان مراسم اصلی، کشاورزان و دامداران، مقداری از خاکستر آتش را به عنوان نمادی از برکت و دفع سرمازدگی، به مزارع و دامداری های خود می برند. این رسوم، جشن سده را به تجربه ای زنده و پویا تبدیل می کنند که خاطره ای شیرین و پر از امید را برای همگان به ارمغان می آورد.

جنبه های اجتماعی و فرهنگی جشن سده

جشن سده، فراتر از یک آیین تاریخی یا مذهبی، دارای ابعاد عمیق اجتماعی و فرهنگی است که نقش بسزایی در تقویت همبستگی و مشارکت اجتماعی ایفا می کند. این جشن، فرصتی مغتنم برای گرد هم آمدن تمامی اقشار جامعه، فارغ از تفاوت های قومی، مذهبی یا طبقاتی است. مردمان، با مشارکت در جمع آوری هیزم و برافروختن آتش، حس تعلق و مسئولیت پذیری مشترک را تجربه می کنند.

در این شب، خانه ها و محله ها با نور و گرما روشن می شوند و فضای صمیمیت و همدلی در میان مردم ایجاد می شود. مراسم موسیقی، رقص، شاهنامه خوانی و نقالی، به تقویت هویت فرهنگی کمک کرده و داستان ها و سنت های کهن را به نسل های جدید منتقل می کند. جشن سده، همچنین نمادی از قدردانی از طبیعت و منابع آن است؛ آب، خاک، باد و آتش که همگی عناصر حیات بخش هستند، در این جشن مورد تکریم قرار می گیرند. این جشن، به مردم یادآوری می کند که چگونه با همکاری و شادی می توانند بر سختی های طبیعت غلبه کرده و زندگی را با امید و نشاط ادامه دهند. سده، در واقع جشنی برای تجلیل از زندگی و پیوندهای انسانی است.

جشن سده، نه تنها یادآور کشف آتش به دست هوشنگ شاه است، بلکه نمادی از همبستگی، امید و ارج نهادن به نیروی حیات بخش در فرهنگ غنی ایران زمین است.

جغرافیای برگزاری جشن سده: از کرمان تا آن سوی مرزها

جشن سده، جشنی نیست که تنها در کتاب های تاریخ بماند؛ این آیین کهن، در جغرافیای وسیعی از ایران و حتی آن سوی مرزها، همچنان با شور و حرارت برگزار می شود. این گستردگی، نشان دهنده ریشه های عمیق و ماندگاری جشن در فرهنگ مردمان مختلف است. از قلب کویر ایران، یعنی کرمان و یزد، که مهد برگزاری باشکوه ترین سده ها به شمار می روند، تا شهرهای دیگر و حتی جوامع ایرانی خارج از کشور، شعله های سده هر ساله روشن می شوند و داستان حیات و امید را روایت می کنند. این پراکندگی جغرافیایی، جشن سده را به نمادی جهانی از فرهنگ و تمدن ایرانی تبدیل کرده است.

کرمان: مهد پرشکوه جشن سده

بدون شک، استان کرمان را می توان مهد برگزاری باشکوه ترین جشن های سده در ایران نامید. بیش از ۸۰ سال است که کرمانی ها این جشن را با عظمت و شور فراوان برگزار می کنند و «سده سوزی» در این دیار، به یک رسم دیرینه و ماندگار تبدیل شده است. باغچه بوداغ آباد، آتشکده دولت آباد کرمان و روستاهای اطراف سیرجان و بافت، از جمله مکان هایی هستند که هر ساله میزبان هزاران نفر از علاقه مندان به این جشن کهن هستند.

یکی از ویژگی های بارز سده در کرمان، مشارکت تمامی اقشار جامعه است؛ مسلمان، زرتشتی، مسیحی و یهودی، همگی دست در دست هم، در این جشن ملی شرکت می کنند. این همبستگی بی نظیر، جشن سده کرمان را به نمادی از صلح و همزیستی مسالمت آمیز تبدیل کرده است. در روز جشن، مدارس نیز در کرمان تعطیل می شوند و رسم پخت آش و گردهمایی های خانوادگی در کنار آجیل و میوه، به فضای گرم و صمیمی آن می افزاید. کشاورزان کرمانی نیز هنوز رسم دارند که مقداری از خاکستر آتش سده را به مزارع خود ببرند، به نیت برکت و رفع سرمازدگی، که نشان دهنده پیوند عمیق این جشن با کشاورزی و معیشت مردم است. گزارش های روح الامینی، پژوهشگر کرمانی، به خوبی این شکوه و پایداری را در طول تاریخ نشان می دهد.

یزد و روستای کهن چم

استان یزد، دیگر مهد برگزاری باشکوه جشن سده است که با داشتن جمعیت قابل توجهی از زرتشتیان، هر ساله این جشن را با آداب و رسوم اصیل خود برگزار می کند. آتشکده های شهرهای یزد، میبد و اردکان، از مراکز اصلی برگزاری این مراسم هستند که میزبان بسیاری از زرتشتیان و علاقه مندان از سراسر ایران و جهان هستند.

اما در این میان، روستای «چم تفت» در استان یزد، به دلیل برگزاری بسیار باشکوه و حفظ اصالت آیین ها، شهرت ویژه ای دارد. مردم محلی، زرتشتیان مقیم یزد و گردشگران داخلی و خارجی، همگی در روستای چم گرد هم می آیند تا این جشن کهن را تجربه کنند. در این مراسم، از آغاز شامگاه، مردم به سرودخوانی و نیایش می پردازند و زرتشتیان برای رفتن سرما و آغاز فصل گرم، دعا می کنند. گات هاخوانی، شاهنامه خوانی و نقالی نیز بخش هایی از برنامه این شب باشکوه هستند. جشن سده در روستای چم، نه تنها یک رویداد آیینی است، بلکه به یک جاذبه گردشگری فرهنگی تبدیل شده و توجه بسیاری از علاقه مندان به میراث ایران را به خود جلب کرده است.

دیگر نقاط ایران و حضور جهانی

جشن سده، تنها به کرمان و یزد محدود نمی شود و در بسیاری دیگر از نقاط ایران نیز با شور و حرارت برگزار می گردد. استان فارس، بافق، بردسکن، طبس (به ویژه روستاهای پیرحاجات و کلشانه) و سرایان (روستای دوحصاران)، از جمله مناطقی هستند که مردم آن ها این جشن را گرامی می دارند. حتی در پایتخت، تهران، نیز انجمن های زرتشتی و سازمان های فرهنگی، این جشن را با شکوه در مکان هایی چون باغ کوشک ورجاوند برگزار می کنند.

جغرافیای سده، مرزهای ایران را نیز درنوردیده و به یک پدیده جهانی تبدیل شده است. ایرانیان مقیم کشورهای دیگر، از جمله سوئد، آمریکا و استرالیا، هر ساله با گرد هم آمدن در یک نقطه، آتشی بزرگ برافروخته و به نیایش خوانی، سرودخوانی و پایکوبی می پردازند. این برگزاری در خارج از ایران، نشان دهنده تعلق خاطر عمیق ایرانیان به فرهنگ و هویت ملی خود است و گواه بر این است که جشن سده، نه تنها یک آیین کهن، بلکه نمادی از هویت مشترک است که در هر جای جهان، قلب ایرانیان را به یکدیگر پیوند می زند.

جشن سده در تاجیکستان: احیا و ثبت رسمی

اهمیت و گستردگی جشن سده، به گونه ای است که حتی در کشورهای همسایه نیز جایگاهی ویژه یافته است. تاجیکستان، به عنوان کشوری فارسی زبان و هم فرهنگ با ایران، در سال های اخیر توجه ویژه ای به احیا و پاسداشت این جشن باستانی داشته است. تا جایی که در سال ۲۰۱۷، جشن سده به صورت رسمی در تقویم ملی تاجیکستان گنجانده شد و روز ۱۰ بهمن ماه (۳۰ ژانویه)، به عنوان روز برگزاری جشن سده اعلام گردید.

این اقدام، با پیام تبریک رئیس جمهور تاجیکستان به مردم این کشور همراه بود که بر اهمیت احیای جشن ها و سنت های کهنی چون سده و مهرگان در دوران استقلال تاکید کرد. برنامه های فرهنگی و هنری باشکوهی نیز با شرکت گسترده مردم در باغ حکیم فردوسی دوشنبه (معروف به باغ دوستی خلق ها) برگزار می شود که شامل نمایش هنرهای مردمی، صنایع دستی، گل و گیاه و رقابت هایی چون تهیه بهترین سفره سده و ترانه در وصف سده است. این احیا و ثبت رسمی در تاجیکستان، نه تنها نشان دهنده پیوندهای عمیق فرهنگی میان دو ملت است، بلکه به حفظ و ترویج این میراث کهن در سطح منطقه ای و جهانی کمک شایانی می کند.

جشن سده: میراث جهانی یونسکو و پاسداری از فرهنگ

جشن سده، از آن دسته آیین هایی است که پس از هزاران سال حیات، به شایستگی مورد توجه جهانی قرار گرفته است. ثبت این جشن در فهرست میراث جهانی یونسکو، نه تنها یک افتخار ملی برای ایران و تاجیکستان است، بلکه گام بزرگی در راستای پاسداری از این گنجینه بی بدیل فرهنگی برای نسل های آینده به شمار می رود. این دستاورد، نتیجه تلاش های بی وقفه پژوهشگران، فعالان فرهنگی و دولت ها در جهت معرفی و حفظ این میراث مشترک است که ابعاد بین المللی جشن سده را بیش از پیش نمایان می سازد.

ثبت مشترک ایران و تاجیکستان

در یک رویداد مهم فرهنگی، جشن سده در تاریخ ۱۵ آذر ۱۴۰۲ (۶ دسامبر ۲۰۲۳)، در هجدهمین نشست کمیته بین الدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در کاسان، بوتسوانا، به ثبت جهانی رسید. این ثبت، در پرونده ای مشترک به نام ایران و تاجیکستان انجام شد و جشن سده به عنوان بیست وچهارمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو جای گرفت.

این همکاری مشترک میان ایران و تاجیکستان، نمادی از پیوندهای عمیق تاریخی، فرهنگی و زبانی این دو ملت است. تهیه و تدوین درخواست ثبت جهانی، حاصل کار تیمی و هماهنگی های گسترده ای بوده که به این موفقیت بزرگ منجر شده است. ثبت مشترک، نه تنها به تقویت روابط فرهنگی میان ایران و تاجیکستان کمک می کند، بلکه نشان دهنده ماهیت فراملی و جهانی جشن سده است که ریشه های مشترک مردمان فارسی زبان را به هم پیوند می دهد و بر اهمیت پاسداری از این میراث مشترک تاکید می کند.

اهمیت ثبت جهانی برای آینده جشن

ثبت جشن سده در فهرست میراث جهانی یونسکو، دارای اهمیت فراوانی است که تاثیرات مثبتی بر آینده این جشن خواهد داشت. نخست اینکه، این ثبت به معنای پاسداری و حفاظت از این میراث کهن است. با قرار گرفتن در فهرست یونسکو، توجهات بین المللی به جشن سده جلب شده و منابع و حمایت های بیشتری برای حفظ و ترویج آن فراهم می شود. این امر به حفظ اصالت آیین ها و جلوگیری از فراموشی یا تحریف آن ها کمک شایانی می کند.

دوم اینکه، ثبت جهانی، جشن سده را به جهانیان معرفی کرده و جایگاه آن را به عنوان بخشی از تمدن بشری برجسته می سازد. این امر می تواند به جذب گردشگران فرهنگی از سراسر جهان کمک کند و فرصت هایی برای تبادلات فرهنگی و شناخت بیشتر از فرهنگ غنی ایران فراهم آورد. در نهایت، ثبت جهانی، احساس غرور و تعلق خاطر ملی را در میان ایرانیان و فارسی زبانان تقویت کرده و آن ها را به حفظ و انتقال این میراث گرانبها به نسل های آینده ترغیب می کند. این اقدام، نه تنها یک دستاورد فرهنگی، بلکه یک سرمایه گذاری برای آینده هویت و تمدن ایرانی است.

سده، نمادی از پیوند انسان با طبیعت، نور و انرژی است؛ جشنی که در آن، گرما و روشنایی، تاریکی و سرما را به زانو درمی آورند و امید را در دل ها جاری می سازند.

جشن سده: جشنی ملی، نمادی از همبستگی و امید

جشن سده، فراتر از یک رویداد فصلی یا یک آیین صرف، قلب تپنده فرهنگ ایرانی است؛ جشنی که در طول تاریخ، با شعله های فروزانش، نه تنها سرمای زمستان را به چالش کشیده، بلکه دل ها را به یکدیگر پیوند داده و امید به آینده ای روشن تر را در رگ های این سرزمین جاری ساخته است. این جشن، با ماهیت ملی و همگانی خود، نمادی از همبستگی و شادمانی است که در هر گوشه ای از ایران و جهان، داستان مقاومت، اتحاد و پیوند با طبیعت را روایت می کند. هر شعله ای که در شب سده برافروخته می شود، نه تنها از آتش کهن سخن می گوید، بلکه از روح سرسخت و پر امید ایرانیان حکایت دارد.

این جشن، یادآور پیوند ناگسستنی انسان با طبیعت، با عناصر بنیادین حیات یعنی نور و انرژی است. در جهانی که روزبه روز پیچیده تر می شود، سده به ما یادآوری می کند که چگونه می توان با سادگی و قدرت طبیعت، شادی را خلق کرد و بر چالش ها غلبه یافت. این جشن، فرصتی برای لحظه ای مکث، برای شاد بودن در کنار هم و برای تکرار این باور است که پس از هر تاریکی، روشنایی در راه است. سده، جشنی برای همه زمان ها، همه مکان ها و همه دل هاست که با هر جرقه آتش، ندای زندگی را سر می دهد و روح جمعی را از نو زنده می کند.

این جشن، با فلسفه عمیق خود، پیام های ماندگاری را به نسل های مختلف منتقل کرده است. در این جشن، آتش به عنوان نماد نور و پاکی، به مردم می آموزد که همواره به دنبال روشنایی و نیکی باشند. همبستگی در جمع آوری هیزم و برافروختن آتش، درس همکاری و اتحاد را به ارمغان می آورد. شادمانی و پایکوبی، نشان دهنده اهمیت امید و نشاط در زندگی است. در واقع، جشن سده، یک مدرسه بزرگ از ارزش های اخلاقی و انسانی است که در قالب یک آیین باشکوه، این درس ها را به طور عملی به مردم می آموزد. این جشن، فراتر از یک خاطره تاریخی، یک تجربه زنده و الهام بخش است که هر ساله با شعله هایش، قلب ها را گرم و ذهن ها را روشن می کند.

پاسداشت میراثی به روشنایی آتش

جشن سده، با شعله های گرم و فروزان خود، بیش از یک آیین کهن، گواه زنده هویت و روح سرسخت ایران زمین است. این جشن، با تمامی ابعاد اساطیری، تاریخی و فرهنگی اش، ریشه های عمیقی در جان و دل مردمان این سرزمین دارد و داستان امید، همبستگی و چیرگی نور بر تاریکی را روایت می کند. از برافروختن آتش در کویرهای کرمان و یزد تا جشن های پرشور در تاجیکستان و دیگر نقاط جهان، سده همچنان نمادی از پیوند ناگسستنی انسان با طبیعت و قدرت بی انتهای حیات است.

ثبت جهانی این جشن در یونسکو، نه تنها افتخاری برای ایران و تاجیکستان است، بلکه گامی بلند در جهت پاسداری از این گنجینه بشری و معرفی آن به جهانیان به شمار می رود. امید است که این جشن باشکوه، با تمامی ارزش های ملی و آیینی خود، همچنان به عنوان نمادی از صلح، همبستگی و فرهنگ غنی ایرانی، نسل به نسل منتقل شده و شعله های امید آن، برای همیشه در قلب و ذهن ایرانیان روشن بماند. پاسداشت سده، پاسداشت خود ماست، پاسداشت گذشته ای پربار و آینده ای روشن به روشنایی آتش.