مهندسان عاشق پیشه و مهندسان قاتل پیشه

نخستین مهندسی که در اشعار شاعران فارسی زبان به او اشاره شده است، فرهاد است؛ همان فرهاد کوهکن عاشق شیرین! مهندسی که در برابر عشق، ناتوان از هر مهندسی، تیشه بر سر خود زد. در فرهنگ ایرانی مهندسی نماد عقلانیت است و عشق نماد قیام علیه این عقلانیت؛ فرهاد اما پارادوکسی است میان این دو.

فرهاد مهندس
اگرچه اشاره به عشق خسرو و شیرین در شاهنامه فردوسی وجود دارد، اما شخصیت فرهاد قرن ها بعدتر و در «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی، است که ضلع سوم این عشق می شود. در این داستان، فرهاد برای یادگیری مهندسی به چین می رود و در آن جا با شاپور هم کلاسی می شود. هر دو پس از تحصیل به ایران باز می گردند. شاپور در دستگاه خسرو منزلتی می یابد؛ چیزی مشابه وزیر، اما بالاتر از آن معتمد خسرو است.

شاپور همان کسی است که پیام های پنهانی خسرو را به معشوق اش شیرین می رساند. در همین پیام بردن و آوردن هاست که شیرین مشکل اش را با او طرح می کند. شیرین که خوراک اصلی اش شیر است، بابت طولانی بودن مسیر آوردن شیر به اقامتگاه او و سختی هایی که به همراهانش می دهد، دل نگران و آزرده است. به همین دلیل شیرین از شاپور کمک می خواهد. شاپور نیز مهندس فرهاد را به او معرفی می کند؛ تا برای شیرین سازه ای جهت انتقال و جمع آوری شیر از محل نگهداری حیوانات تا اقامتگاه او طراحی کرده و بسازد.

هست اینجا مهندس مردی استاد
جوانی نام او فرزانه فرهاد

به این ترتیب است که فرهاد نخستین بار با زیردستان اش به حضور شیرین پذیرفته می شود، و همین می شود نخستین نگاه فرهاد و عاشق شدن اش. در حقیقت فرهاد در این داستان نمادی است از عقلانیت و محاسبه، که در برابر عشق قرار می گیرد. خودکشی فرهاد در حقیقت از پای درآمدن عقلانیت در برابر عشق است. اما در این داستان نظامی به ارایه روایتی از راه و رسم مهندسی می پردازد، که فراتر از این عشق، قابل توجه است.

راه و رسم مهندسی
فرهاد که عاشق شیرین می شود، ناخودآگاه رقیب خسرو نیز می شود. به همین دلیل است که خسرو نقشه ای برای رهایی از او می کشد. به زبان امروزین، خسرو فریبکارانه به فرهاد پروژه ای بزرگ پیشنهاد می دهد، تا او را از شیرین دور کند. پروژه ساخت گذرگاهی است میان کوه بیستون برای حمل و نقل ساده تر (چیزی مثل تونل).

فرهاد در بیستون نمایش گر راه و رسم مهندسی می شود. او به یک باره به سراغ برداشتن بخشی از کوه و ایجاد راه نمی رود. فرهاد برای کوه، نماد طبیعت و محیط زیست، روح و حرمتی قایل است. به همین دلیل باید از راهی غرور و حرمت کوه (نماد طبیعت) را حفظ کند تا کوه بابت آن که بخشی از آن برداشته می شود، دچار شرمساری (آزرم) نشود.

به همین دلیل فرهاد تصمیم به ایجاد دیوارنگاره ای (تمثال) می گیرد، تا اگرچه بخشی از کوه را برای راه تخریب می کند، اما جهت جبران، عظمتی نیز بخشیده باشد. و از دید فرهاد چه چیزی زیباتر و باشکوه تر از تصویر شیرین است!

نخست آزرم آن کرسی نگه داشت
بر او تمثال های نغز بنگاشت
به تیشه صورت شیرین بر آن سنگ
چنان بر زد که مانی نقش ارژنگ

در حقیقت دیوارنگاره های بیستون، نماد احترام به طبیعت است.

درسی برای امروز: بازآفرینی
مهندسی در فهم امروزین، همان مداخله در طبیعت است. نگاه «ساخت وسازی»، فاجعه هایی مانند سدسازی ها و طرح های انتقال آب را در ایران امروز رقم زده است. طرح هایی مانند انتقال آب از دریای عمان و خزر نمادهای بزرگ بی کفایتی، تجاوزگری به طبیعت و حکمرانی نادرست در دهه های آینده خواهند شد. آیندگان ما به ریشخند و تحقیر ما بابت آن حماقت ها خواهند پرداخت.

ما در همه ابعاد نیاز به بازاندیشی داریم، از جمله در مهندسی. ما نیازمند نگاه مهندسان عاشق پیشه هستیم. آنان که برای کوه حرمت قایل بودند و برای انسان و برای عشق.

رابطه مهندسی و محیط زیست، را گاه در 3R مدل سازی می کنند: بازیافت (Recycle)، کاهش مصرف (Reduce) و بازاستفاده (Reuse)

اما نگاه مدرن تری با نام بازآفرینی (Regeneration) نیز امروزه ارایه می شود: به معنای بخشیدن چیزی به طبیعت در ازاء مصرف آن.

در این نگاه است که اگر کارخانه ای به ناچار کربن تولید می کند، در ازاء آن با کاشت درخت هایی جبران می کند. اما در نگاه نظامی طبیعت فراتر از منبع روح و عظمت نیز دارد و فرهاد با دیوارنگاره های بیستون، جبران کننده برداشتن بخشی از کوه برای گذرگاه است.

فرهاد نخستین مهندس تاریخ استعاره ای و اسطوره ای ایران، عاشقانه به جهان می نگرد، عاشقانه به کوه و طبیعت دل می بندد. فرهاد، نماد مهندس است، کسی که عقلانیت را با عشق پیوند می زند، و ترسی ندارد از آن که در این راه خود و عقلانیت را در پای عشق (چه شیرین باشد، چه طبیعت) قربانی کند.

216216